Internationale dag van vrouwen in de wetenschap: interview met Fabienne en Sabrina

11 Februari is de Internationale Dag van vrouwen en meisjes in de wetenschap, een dag die erkend is door UNESCO. Volgens het Instituut voor Statistiek van de UNESCO is 33,3 % van de onderzoekers vrouwen. Dit percentage is van dezelfde orde als dat van de onderzoekers van de Koninklijke Sterrenwacht van België, wat een algemene trend laat zien van tussen de 30 en 35% vrouwen onder het wetenschappelijk personeel. Ter gelegenheid hiervan geven we het woord aan Fabienne Collin, seismoloog, en Sabrina Bechet, zonnefysicus, die hun ervaringen over hun werk bij de Sterrenwacht zullen delen.

In welk domein werk je ?

Fabienne Collin: Ik werk in seismologie, de studie van aardbevingen in België en daarbuiten.

Sabrina Bechet: Ik werk in de zonnefysica, meer bepaald aan optische zonnewaarnemingen vanuit het USET-station van Ukkel aan de Koninklijke Sterrenwacht van België. Daar worden onder andere elke dag zonnevlekken getekend.

Wat is het belang van dit domein?

F. C.: De kennis die we vergaren via seismologie geeft ons een beter inzicht in de ondergrond van de Aarde en zijn dynamiek. Dit veld is belangrijk voor het karakteriseren van regio’s waar aardbevingen kunnen voorkomen. Dit levert belangrijke parameters op voor het bepalen van constructienormen voor bouwwerken (stuwdammen, kerncentrales, SEVEN-sites), maar ook voor ziekenhuizen, noodhulpcentra enzovoort.

S. B.: Zonnevlekken zijn gebieden die donkerder zijn dan de rest van het oppervlak van de zon en fysisch gezien vertegenwoordigen ze een directe manifestatie van het magnetisch veld aan het oppervlak. In Ukkel worden de tekeningen al sinds 1940 gemaakt, waardoor het een van de oudste gegevensverzamelingen ter wereld is. Er bestaan echter al tekeningen van zonnevlekken sinds de 17de eeuw. De bekendste astronoom was Galileï een van de eerste, die zich hiermee bezig hield. Deze waarnemingen helpen ons onder andere om de evolutie van de magnetische activiteit van de zon op de lange termijn te begrijpen. We weten dat deze activiteit een 11-jarige cyclus kent, dus het duurt meerdere decennia om meerdere cycli te bestuderen. Naast tekeningen maken we ook beelden van de zon in verschillende golflengtes.

Zijn er veel onderzoeksters?

F. C.: Er zijn nog steeds heel weinig vrouwelijke onderzoekers op dit gebied. Ik ben de enige statutaire onderzoekster in België.

S. B.: Wat betreft de instrumenten en waarnemingen zelf, zijn de meeste waarnemers nog steeds mannen, met een paar opmerkelijke uitzonderingen zoals Hisako Koyama, een 20e-eeuwse Japanse vrouwelijke sterrenkundige die zonnevlekken meer dan veertig jaar heeft waargenomen. Op het gebied van gegevensverwerking en wetenschappelijke analyse zijn we vrij dicht bij pariteit.

Op welke onderzoeksthema’s/ onderzoeksvragen werk je? Welke concrete activiteiten voer je uit?

F. C.: Mijn werk is verdeeld in verschillende operationele taken. Ik ben onder andere verantwoordelijk voor het Belgische seismische netwerk, dat wil zeggen dat ik zorg voor het onderhoud van de seismische stations verspreid over het hele land. Ik meet de fases vanverre aardbevingen op de signalen van onze stations en zorg ervoor dat de daaruit voortvloeiende rapporten op tijd naar het ISC (International Seismological Center) worden gestuurd. De Sterrenwacht voert deze taak al meer dan een eeuw uit. Het ISC verzamelt alle over de hele wereld gemeten fases om de locatie van aardbevingen zo nauwkeurig mogelijk te bepalen. Hierdoor kunnen veel onderzoekers over de hele wereld betrouwbare gegevens gebruiken voor hun onderzoek, met name op het gebied van aardse tomografie.
Wat mijn andere taken betreft, zorg ik voor de bewaring van de seismologische archieven (oude seismogrammen, oude technische documenten, enz.) en ben ik ook beschikbaar om informatie te verspreiden aan het publiek tijdens aardbevingen in België of in het buitenland, per telefoon of e-mail. Ik geef workshops (presentatie en manipulatie van instrumenten) tijdens de observatiestages of de opendeurdagen op de Sterrenwacht.
Ik ga ook soms naar scholen om de kinderen ons beroep uit te leggen. Als team gaan we ook het veld in om tijdelijke meetinstrumenten te installeren als onderdeel van een lokaal onderzoek, ongeacht het weer. Het beste is om goed uitgerust te zijn en niet bang te zijn om je schoenen (en kleren) vuil te maken. De taken in het veld worden verdeeld op basis van ieders capaciteiten, maar soms moet ik ook zelf de spade hanteren. Voor deze verschillende werkzaamheden maakt het niet echt uit of ik een man of een vrouw ben. Wat belangrijk is, is grondigheid, geduld, beschikbaarheid en gevoel voor menselijk contact.

S. B.: De zonnevlekkengegevens op lange termijn geregistreerd geven een beter inzicht in de magnetische activiteit van de zon. Ze helpen ook om de opwekking van het magnetische veld van de ene cyclus naar de volgende beter te modelleren. De beelden kunnen ook worden gebruikt om de verschillende magnetische structuren op het oppervlak van de zon te bestuderen. Op deze manier kunnen we catalogi samenstellen om hun eigenschappen statistisch te bestuderen.
Een ander onderzoeksthema waarbij ik betrokken ben, is het verband tussen wat we zien op het oppervlak van de zon en de flux die gemeten is bij andere zonachtige sterren. Voor deze laatste hebben we geen oppervlakteresolutie en dus proberen we de fluxvariaties te verklaren op basis van de structuren die zichtbaar zijn op het oppervlak van de zon. Op de beelden (zie het figuur hieronder) kunnen we ook voorbijgaande gebeurtenissen vastleggen, zoals zonnevlammen. Dit zijn gelokaliseerde gebieden die gedurende enkele minuten intens helder worden. Hierbij komt magnetische energie vrij die de zonneatmosfeer tot enkele miljoenen graden kan verhitten.
In de praktijk heeft een deel van mijn werk betrekking op de instrumentatie, het onderhoud en de modernisering ervan en de IT-ontwikkeling van de keten van gegevensverwerking. Een ander deel betreft de wetenschappelijke exploitatie van de gegevens, met name de ontwikkeling van beeldverwerkingsalgoritmen om de beelden te kalibreren of automatisch bepaalde structuren te detecteren. Mijn baan kent dus een grote verscheidenheid aan taken.

Welke samenwerkingen heb je hiervoor, binnen en buiten je instituut?

F. C.: Voor het Belgische seismische netwerk, heb ik drie medewerkers op wie ik kan rekenen om dit te doen. Internationaal zijn we verbonden met het ISC.

S. B.: Op de Sterrenwacht is een team van verschillende mensen betrokken bij de waarneming van de zon, met zeer uiteenlopende en elkaar aanvullende achtergronden, variërend van zeer technisch tot zeer wetenschappelijk. Op internationaal vlak zijn er ongeveer vijftien instituten die waarnemingen doen met dezelfde soort instrumenten en waarmee we samenwerken. Het is belangrijk om sterrenwachten op verschillende lengtegraden te hebben om onderbrekingen in de waarnemingen door de dag-nachtcyclus te voorkomen. Deze sterrenwachten bevinden zich daarom soms aan de andere kant van de wereld.

Wat is je motivatie, wat trekt je hierin aan?

F. C.: Toen ik me in het begin van mijn loopbaan moest specialiseren, was de aardbeving in Luik nog maar net achter de rug. In de jaren daarvoor waren er verschillende verwoestende aardbevingen geweest over de hele wereld. Ik vond het belangrijk om deze fenomenen beter te begrijpen zodat ik levens kon ‘redden’. In de loop der jaren heb ik veel geleerd over de fysica van de aardbol, aardbevingen en hun onvoorspelbare karakter. Tegenwoordig doe ik mijn best om deze kennis aan anderen door te geven. Door mijn metingen blijf ik gemotiveerd in de wetenschap dat het anderen helpt om vooruitgang te boeken.

S. B.: Ik vind de waarneming van de zon een constante bron van verwondering, vanwege de enorme diversiteit aan verschijnselen die op het oppervlak zichtbaar zijn. Meer in het algemeen is de zonnefysica een zeer actief vakgebied, met veel open vragen en nieuwe waarnemingen die geleidelijk aan antwoorden opleveren.

Wat vind je leuk aan je werk?

F. C.: In mijn werk houd ik van de teamgeest, de wederzijdse steun tussen collega’s en de uitwisseling van ideeën. Ik vind het altijd leuk om te leren en wat ik weet door te geven aan het publiek.

S. B.: Ik hou van de verscheidenheid aan taken en het feit dat we aan de verschillende aspecten van waarnemingen kunnen werken, van gegevensverwerving tot de uitvoering ervan. Het geeft je een algemeen beeld van wat er gaande is.

Wat zou je veranderen aan je werk, als je een toverstokje had?

F. C.: Dat is een heel goede vraag. Ik heb nooit met een toverstokje gespeeld. Ik zou graag een nog betere werkomgeving hebben. We zitten op het plateau in Ukkel, een oase van groen en rust. Het enige probleem is dat onze kantoren erg oud zijn. Ik zou graag wat meer thermisch ‘comfort’ hebben, toegankelijkheid, organisatie van de opslag en orde. Voor de rest heb ik heel leuke collega’s en organiseer ik mijn werk naar eigen inzicht, maar blijf ik reactief in noodgevallen.

S. B.: Zoals bij elke baan zijn er aspecten die minder leuk zijn, maar wel noodzakelijk.Voor mij zou het betekenen dat ik minder administratieve taken heb.